Te Deum

Estonian Philharmonic Chamber Choir & Tallinn Chamber Orchestra, Tonu Kajuste

Het Te Deum van Pärt stond centraal in een programma met ook werken van Veljo Tormis, Einojuhani Rautavaara, J.S. Bach en meer van Pärt zelf. Hoewel de live-ervaring nauwelijks te vergelijken is met de opname, is dit album zeker geen minderwaardig organisme. De totstandkoming van het stuk is afhankelijk van een vooraf opgenomen blaasharp die gestemd is op de noten D en A, waardoor een constante drone ontstaat die flirt met ons bewustzijn. (Tijdens het concert zag ik dat sommigen in het publiek hun nek optrokken om te zien waar het geluid vandaan kwam, wat mij deed geloven dat ze het voor het eerst hoorden. Ik kan me alleen maar voorstellen hoe het moet zijn geweest om het Te Deum voor het eerst in een dergelijke context te horen, en ik denk dat het het mysterie van dit alles alleen maar groter maakte, alsof je een ondefinieerbare stem uit de rots onder je voeten hallucineert). Nadat het hoofdthema is uitgesproken, komen de strijkers van de lagere naar de hogere registers tot leven, bijna als een omgekeerde doodsstrijd - een wederopstanding, zo u wilt. Zoals Pärt zelf uitlegt, voelde hij de behoefte om "deze muziek zachtjes uit de stilte en de leegte te halen". En zo komen we stille momenten tegen die zich nooit helemaal losmaken van hun omgeving. Aan deze subtiele orkestrale energie voegt Pärt drie koren en een geprepareerde piano toe. De niet-vocale instrumenten zijn als de auteur van het evangelie - of in het geval van Pärt de componist - die nieuwe patronen weeft van de gescheurde postmessiaanse draden. Tekst en muziek werken samen, soms verenigd in jubelende crescendo's (wat theoloog Frank Church Brown "radicale transcendentie" noemt), terwijl ze soms als de pen van een profeet rond de centrale lijn van het vermiljoen bewustzijn cirkelen. Het stuk eindigt met de drievoudige herhaling van het "Sanctus" over een aangehouden snaarakkoord, dat de heiligheid van de muzikale handeling onderstreept. Aan het eind van de voorstelling in 1995 was ik in tranen, zo ontroerd was ik door de intensiteit van het levende, ademende wezen dat elke vezel van mijn fysieke en psycho-spirituele wezen doordrong. Ik voelde me zweven en hield mijn aardse bestaan slechts aan een dun draadje vast. Tegelijkertijd kon ik mijn eigen ernst niet ontkennen, ik keek diep in mezelf en vond troost in het delicate evenwicht dat sterfelijkheid is. Alles wat ik ooit in het leven was kwijtgeraakt, was op dat moment ofwel herwonnen ofwel vergeten ten gunste van minder tastbare bezittingen. Ik was ook overweldigd door het feit dat ik, nadat ik bij toeval via de ether op deze muziek was gestuit, in staat zou zijn deze fysiek te ervaren en het enorme volume ervan in de zegening van de real time te ervaren. Het Te Deum is een verklaring over een verklaring, een kwantificering van de uitspraak door het kleinste deeltje van zijn articulatie. Door zich zo nederig in te lezen in de bronnen heeft Pärt de inspiratie tastbaar gemaakt door zijn eigen gevoel voor hymneverering. Het is moeilijk het Te Deum te reconstrueren voor wie nog niet door de vele ramen heeft gekeken. En hoewel geen enkele recensie, hoe uitgebreid ook, het werk recht kan doen, kan ik alleen maar hopen dat deze woorden op zijn minst een begin maken met de potentiële impact ervan.

Het volgende stuk op het album is Silouan's Song, een bijzonder ontroerend stuk voor strijkorkest dat ik tijdens hetzelfde concert mocht beluisteren. Het stuk is opgedragen aan Archimandriet Sophrony, een leerling van Staretz Silouan (1866-1938) die vanaf 1892 een kloosterleven leidde in het Russische klooster Sint-Panteleimon op de berg Athos. Staretz is een titel die gegeven wordt aan een monnik "wiens door God gegeven wijsheid en inzicht hem in staat stelt anderen te dienen als spirituele gids". En wat is een betere manier om zo'n leven uit te drukken dan via het muzikale equivalent ervan? De melodieën komen rechtstreeks uit Silouans psalmgezangen, en hun verankering in het geschreven woord creëert een heilig soort engagement met de luisteraar. Het lied van Silouan, een van Pärt's meest ongegeneerde geloofsbelijdenissen, klinkt als een belijdenis van het geestelijk leven.

En dan is er het Magnificat, een werk dat woorden overstijgt juist omdat woorden zijn alfa en omega zijn. De diepte van Pärt's tempo en zijn aandacht voor adem en pauze banen de weg naar een bewustzijn waarin men niet langer de last van zelfverheerlijking hoeft te dragen. Er is een adembenemende climax waar de tenor boven de rest uitstijgt aan het eind van de regel "Suscepit Israel puerum suum" (Hij heeft Israël, zijn dienaar, genomen). Tijdens de uitvoering van dit stuk door het koor stak Kaljuste zijn trillende hand op om juist deze noot met nog meer urgentie naar voren te brengen. Dit is het beeld dat ik altijd voor ogen heb als ik het stuk hoor.

De finale van dit levendige album is de Berlijnse Mis, een diep engagement voor Pärt's liturgische overtuigingen. Oorspronkelijk voor SATB-solisten en orgel en later (zoals hier opgenomen) voor gemengd koor en strijkers, voegt het aan de standaardmissietekst twee prachtige Alleluia's en een Veni Sancte Spiritus toe, de laatste een Pinkstertekst die de verlossende kwaliteiten van de Heilige Geest aanprijst. Het axiale Credo neemt een vorm aan die niet verschilt van het eerdere Summa, terwijl het afsluitende Agnus Dei als een bloem in slow motion naar een statische ontbinding verwelkt.

Het Te Deum is een van ECM's meest duurzame getuigenissen van de krachtige symbiose tussen geluid en stilte. Met deze opname hebben het label en de componist het sonische landschap van deze ene trouwe luisteraar veranderd. Het is om zoveel redenen uniek in mijn leven, van het banale (het is de enige ECM-opname die ik ooit op cassette heb gehad) tot het heilige (de klanken ervan hebben mijn wereldbeeld hervormd op een manier waarop geen enkele andere muziek dat heeft gedaan). Dit is een opname die levens verandert, en een die voor altijd de tand des tijds zal doorstaan, want het is de incarnatie van de tijd.

Pärt:
 Berliner Messe
 Magnificat
 Silouans Song
 Te Deum